fallback-bg-light

Duitse komiek ontloopt waarschijnlijk straf niet na beledigen Erdogan

12 mei 2016

Duitse komiek ontloopt waarschijnlijk straf niet na beledigen Erdogan

Duitsland is in de laatste dagen verzeild geraakt in een staatsaffaire met Erdogan wegens satirische opmerkingen over de Turkse president. Merkel staat voor de moeilijke keuze voor haar satirische landgenoot af te vallen, of de Turkije-deal in gevaar te brengen. Axel Hagedorn geeft zijn commentaar in Nieuwsuur en legt bij Duitslandnieuws uitgebreid uit welke straf Jan Böhmermann boven het hoofd hangt.

Uitgangspunt van deze rel is een lied dat over hem werd gemaakt door Extra 3, een satire programma van de Norddeutsche Rundfunk (NDR). Na de uitzending van 17 maart heeft de Turkse regering geprobeerd de verspreiding van het liedje (op de wijs van het Nena-liedje ‘irgendwie, irgendwo, irgendwann’) over Erdogan te stoppen. Verder heeft de Turkse regering de Duitse ambassadeur op het matje geroepen.

Geiten en schapen

Toen pas begon het satirische lied echt bekend te raken. Naar aanleiding van de reactie van Erdogan heeft Jan Böhmermann in zijn satirische programma Neo Magazin Royale van de ZDF uitgehaald naar Erdogan. In die uitzending legt de presentator uit hoe vrijheid van meningsuiting in Duitsland functioneert en geeft vervolgens op een satirische manier uitleg over wat in Duitsland niet mag.

Vervolgens draagt hij een gedicht voor waarin Erdogan van alles wordt beticht: van ‘geitenneuker’ tot het bedrijven van fellatio met schapen. Tijdens het voordragen van het gedicht wordt door hem zelf herhaaldelijk gezegd dat dit in Duitsland dus niet mag.

Beledigen is verboden

De kwestie loopt hoog op. Na deze uitzending van Neo Magazin Royale van 31 maart werd door de Turkse regering direct de strafrechtelijke vervolging van Böhmermann geëist. De omroep ZDF verwijdert het fragment uit het eigen online archief. De discussie laait zo hoog op dat de komiek inmiddels onder politiebescherming staat en zijn komende uitzending heeft geannuleerd.

Hoe zit het in Duitsland met dergelijke satirische uitingen? Zijn deze strafbaar? Er bestaat een wetsartikel met het verbod van belediging (§ 185 StGB). Volgens dit artikel is iemand strafbaar als hij een ander beledigt. Een belediging is de aantasting van iemands waardigheid of eer zonder dat dit enigszins door feiten kan worden gestaafd.

In beginsel is het dus een belediging als iemand als ‘geitenneuker’ wordt neergezet of als pedofiel, zoals in de uitzending van Böhmermann is gebeurd. Voor buitenlandse diplomaten en staatshoofden, waaronder de Turkse minister-president, bestaat er een bijzonder wetsartikel voor de belediging (§ 103 StGB).

Merkel moet toestemming tot vervolging verlenen

In het geval van belediging van staatshoofden zoals Erdogan zijn wettelijk (§ 104a StGB) twee extra voorwaarden van toepassing. De eerste voorwaarde is dat de Turkse regering een officieel verzoek om vervolging bij de Duitse regering moet indienen. Dit is deze week reeds gebeurd. Ten tweede dient de Duitse regering vervolgens uitdrukkelijk toestemming te geven aan het OM om onderzoek te verrichten.

Hier wijkt het wetsartikel van de gewone gang van zaken in Duitsland af. Normaliter moet een officier van justitie altijd onderzoek verrichten als hij kennis krijgt van strafbare feiten, zie mijn column over Imtech). Dit wordt het legaliteitsprincipe genoemd. Echter, nu moet Merkel beslissen of zij toestemming verleent aan het OM om onderzoek te mogen verrichten naar de eventuele strafbare feiten die Böhmermann heeft begaan door het voordragen van het gedicht.

Erdogan dwars zitten levert niets op

Ik ben er van overtuigd dat Merkel deze toestemming binnenkort zal verlenen. Ten eerste zal ze tegenover Erdogan duidelijk willen maken dat Duitsland een rechtsstaat is waar dergelijke zaken op een ordentelijke manier door het Duitse Openbaar Ministerie worden beoordeeld.

Ten tweede moet zij dit doen om Erdogan politiek tegemoet te komen omdat zij hem nodig heeft in het verband met de vluchtelingencrisis en het sluiten van de Europese buitengrenzen. Ten derde wint Merkel met het verlenen van de toestemming tijd.

Tot slot levert een weigering haar niets op aangezien Erdogan inmiddels ook persoonlijk aangifte heeft gedaan tegen Böhmermann. Wegens deze persoonlijke aangifte dient het OM sowieso een officieel onderzoek te beginnen. Dit staat los van het feit of het een belediging van een staatshoofd betreft of een ‘gewone belediging’ volgens § 185 StGB.

Böhmermann waarschijnlijk strafbaar

De spannende vraag is of het gedicht over Erdogan inderdaad een strafbaar feit oplevert. Het Duitse Ministerie van Buitenlandse zaken is blijkbaar ervan overtuigd dat dit wel het geval is. Ik ga ervan uit dat de diverse beschrijvingen van Erdogan in eerste instantie een belediging vormen.

De vraag is of in het kader van een satire een andere maatstaf mag gelden. Het gaat hierbij om de grondwettelijke bescherming van de vrijheid van kunst en vooral ook de vrijheid van meningsuiting. In Duitsland is hierover veel rechtspraak aanwezig, ook van het Constitutionele Hof. De grote lijn die de rechtspraak laat zien, is dat bij een zware aantasting van de menselijke waarde van een persoon sprake is van een belediging.

Om die reden ga ik ervan uit dat onder normale omstandigheden het gedicht wel degelijk strafbaar is. In Duitsland wil men voorkomen dat onder het mom van satire de zwaarste beledigingen van personen kunnen worden geuit.

Erdogan beledigt zelf ook

De enige kans voor de verdediging van Böhmermann zie ik in de politiek van Erdogan en zijn gedrag ten opzichte van de persvrijheid. Böhmermann zou zich er op kunnen beroepen dat hij voor de tegenaanval heeft gekozen en dat Erdogan door zijn eigen gedrag ten opzichte van journalisten en de persvrijheid veel meer zou moeten dulden dan de ‘gewone man’.

In dit kader zal een grote rol spelen of Erdogan zelf tegenover journalisten termen heeft gebruikt die eveneens zwaar beledigend zijn. Ik meen mij te herinneren dat hij journalisten ooit als terroristen heeft bestempeld. Ook de politieke omgang met journalisten in Turkije zal een grote rol spelen.

Boete of gevangenisstraf

De strafmaat voor een gewone belediging is een boete tot een gevangenisstraf tot één jaar. Voor een belediging van een staatshoofd kan de straf oplopen tot drie jaar gevangenisstraf. Waarschijnlijk is in beide gevallen hooguit een geldstraf.

Ik ga ervan uit dat het Duitse OM niet zo snel tot een beslissing gaat komen of zij de zaak voor de rechter brengen. Ik schat in dat het wel in 2016 zal gebeuren maar pas in het laatste kwartaal.

Grote rol publieke opinie

Of het verweer van Böhmermann slaagt, is moeilijk te beoordelen. Dit wordt een dermate politiek proces dat de publieke opinie een grote rol zal spelen. In ieder geval heeft Erdogan Böhmermann in één slag wereldberoemd gemaakt. Het gedicht en het liedje over hem wordt wereldwijd massaal gedownload en bekeken. Andere Duitse cabaretiers (Hallervorden) en satireprogramma’s (heute show) steunen Böhmermann openlijk. Merkel wordt verweten dat zij vroegtijdig een minachting van het programma van Böhmermann heeft uitgesproken en daarmee de rel pas echt heeft aangewakkerd en daarmee Erdogan vroegtijdig op het spoor van aangifte doen heeft gebracht.

Kritiek kan ook zonder belediging

Nieuwsuur durfde afgelopen maandag ook grote delen van het gedicht publiek te maken. De Duitse omroep ZDF heeft de bijdrage van Böhmermann van de website gehaald. Door dit te doen is hun steunbetuiging voor medewerker Böhmermann in mijn ogen ook hypocriet.

Persoonlijk denk ik dat Böhmermann over de scheef is gegaan. Ondanks alle – vaak zeer – terechte kritiek aan het adres van Erdogan en zijn zeer gebrekkige democratiebegrip ben ik toch van mening dat dergelijke persoonlijke – en in mijn ogen ook overbodige vernederingen niet geoorloofd zouden moeten zijn. Scherpe, inhoudelijke kritiek kan ook zonder dergelijke beledigingen.

Uiteindelijk moet de rechter hierover beslissen. Maar het is absoluut ontoelaatbaar dat in een rechtsstaat Böhmermann nu wordt bedreigd.

Deze column is geschreven voor Duitslandnieuws.nl door Axel Hagedorn, advocaat ondernemingsrecht en Duitse Rechtsanwalt bij Van Diepen Van der Kroef Advocaten in Amsterdam. Hagedorn is ook hoogleraar Duits-Nederlandse rechtsbetrekkingen aan de Universiteit van Amsterdam.

Vestigingen